คำว่า “การศึกษาชุมชน” มีนักวิชาการและนักบริหารงานพัฒนาให้ความหมายไว้หลาย ประการ โดยมุ่งเน้นถึงการเข้าไปศึกษา เพื่อทำความเข้าใจในสภาพต่างๆ ของชุมชน ทั้งทาง ด้านกายภาพ สังคม วัฒนธรรม ประเพณี เศรษฐกิจ ความสัมพันธ์ในรูปแบบต่างๆ ทั้งนี้เพื่อ วัตถุประสงค์ของการศึกษาชุมชนที่แตกต่างกันไป
โรงเรียนชุมชน
โรงเรียนชุมชนสามารถมีบทบาทในการพัฒนาชุมชนโดยตรง ทั้งนี้เพราะนอกจาก จะทำหน้าที่ให้การศึกษาแก่ประชาชนทุกเพศทุกวัยและทุกอาชีพแล้วยังเป็นโรงเรียนที่จัดขึ้นโดยคำนึงถึงผลประโยชน์ของชุมชนเป็นใหญ่ มีการจัดบริการด้านต่าง ๆ ให้ประชาชนเข้ามาใช้ประโยชน์ เช่น ห้องสมุด โรงฝึกงาน หอประชุม ฯลฯ มีการสำรวจความต้องการและศึกษาปัญหาของคนในชุมชน เพื่อร่วมกันหาทางแก้ไขและพัฒนาให้ดีขึ้นกว่าเดิมในทุกด้าน
บทบาทและหน้าที่ของโรงเรียนต่อชุมนุม
เนื่องจากโรงเรียนเป็นสถาบันของสังคมชุมชน มีหน้าที่อบรมสั่งสอนให้แก่บุตรธิดาของชุมนุมนั้น เพื่อให้เขาใช้ชีวิตในชุมนุมได้อย่างมีความสุข ด้วยเหตุนี้ชุมชนจึงควรมีสิทธิที่จะรู้และกำหนดแนวทางได้บ้างว่า เพื่อให้เขาใช้ชีวิตอยู่ในชุมชุนได้อย่างมีความสุข ด้วยเหตุนี้ชุมชนจึงมีสิทธิที่จะรู้และกำหนดแนวทางได้บ้างว่า บุตรธิดาของเขาควรมีลักษณะอย่างไร ควรมีความสามารถทางด้านไหน ควรมีอนาคตอย่างไร เป็นต้น บุคคลที่ควรได้เข้ามากำหนดและรู้ถึงการดำเนินงานของโรงเรียนคือผู้ปกครอง หรือพ่อแม่ของบุตรธิดานั้น ๆ นอกจากบิดามารดาจะเป็นผู้กำหนดแนวทางแล้ว ผู้ปกครองหรือพ่อแม่ยังช่วยขจัดปัญหาการซัดทอดหรือการโยนความผิดให้แก่กันและกันด้วย สิ่งที่ทางโรงเรียนควรให้ผู้ปกครองหรือพ่อแม่เข้ามามีส่วนร่วมในการดำเนินการของโรงเรียน สิ่งที่แสดงให้เห็นได้อย่างชัดเจนถึงการสร้างความสัมพันธ์ระหว่างโรงเรียนกับชุมชนก็คือ อุดมการณ์และเป้าหมายของโรงเรียนต่อชุมชน ที่กำหนดไว้เป็นทางในการปฏิบัติดังนี้
1. ปรับปรุงและส่งเสริมโรงเรียนประถมศึกษาให้เป็นแหล่งให้การศึกษาแก่ประชาชนทุกเพศ ทุกวัย
2. เพื่อให้โรงเรียนมีบทบาทในการให้การศึกษาให้เป็นแหล่งให้การศึกษาแก่ประชาชน
3. เพื่อให้โรงเรียนมีบทบาทในการให้การศึกษาตามความต้องการของชุมชนกว้างขวางขึ้น นอกจากทำให้ประชาชนได้รับบริการทางการศึกษา
4. เพื่อให้ประชาชนตระหนักว่าโรงเรียนเป็นส่วนหนึ่งของชุมชนซึ่งชุมชนมีส่วนรับผิดชอบในการปรับปรุงแก้ไขให้ดีขึ้น
5. เพื่อปลูกฝังและส่งเสริมประชาธิปไตยขั้นมูลฐานให้แก่ประชาชนในท้องถิ่น
จากเหตุผลต่าง ๆ ที่กล่าวมาแล้วพอจะสรุปได้ว่าทั้งโรงเรียนและชุมชนที่โรงเรียนตั้งอยู่จะต้องสัมพันธ์กันตลอดเวลาทั้งนี้ก็เพื่อให้บรรลุถึงจุดหมายที่วางไว้ ตามภารกิจของโรงเรียนที่มีต่อชุมชน เพื่อให้ชุมชนมีสภาพความเป็นอยู่ดีขึ้น มีทั้งทางด้านการเมือง การปกครอง การเศรษฐกิจ และทางด้านวัฒนธรรม
ความหมายของการพัฒนาชุมชน
การพัฒนาชุมชน ประกอบด้วย 2 คำ คือการพัฒนา และชุมชน
การพัฒนา หมายถึง ทำให้เจริญ การเปลี่ยนแปลง เปลี่ยนสภาพ ปรับปรุงให้ต่างจากเดิม
ชุมชน หมายถึง การรวมตัวของบุคคล กลุ่ม/องค์กรชุมชน เครือข่ายองค์กรชุมชน และประชาชนที่อาศัยอยู่ในขอบเขตพื้นที่หนึ่งๆ ซึ่งมีปฏิสัมพันธ์ซึ่งกันและกัน ระดับพื้นฐานที่สุด คือ หมู่บ้าน หรือชุมชนในรูปแบบอื่นๆ ที่มีมารวมตัวกันเพื่อแก้ไขปัญหาเดียวกัน
การพัฒนาชุมชน ตามหลักพื้นฐานเป็นกระบวนการให้การศึกษา แก่ประชาชนเพื่อให้สามารถพึ่งพาตนเองได้ หรือช่วยตนเองได้ ในการคิด ตัดสินใจ และดำเนินการแก้ปัญหา ตลอดจนตอบสนองความต้องการของตนเอง และส่วนรวม
ประเภทของการพัฒนาชุมชน
การแบ่งประเภทของชุมชนนั้นอาจแบ่งได้เป็น 3 ประเภท คือ
1. แบ่งตามจำนวนพลเมือง การแบ่งตามชุมชนตามจำนวนพลเมืองนั้นเป็นการแบ่งตามขนาดของชุมชน โดยถือเอาจำนวนพลเมืองในชุมชนเป็นเกณฑ์เช่น หมู่บ้าน เมือง นคร มหานคร
2. แบ่งตามหน้าที่การงานหรือตามลักษณะกิจกรรม การแบ่งชุมชนตามหน้าที่การงานนั้นจัดแบ่งตามลักษณะของกิจกรรมที่เกิดขึ้นในชุมชน ได้แก่ ศูนย์การค้า ศูนย์กลางการขนส่ง ศูนย์กลางการบริการ ซึ่งการแบ่งชุมชนทั้ง 3 ดังกล่าวไม่ได้แบ่งแยกลักษณะกิจกรรมใดกิจกรรมหนึ่งของแต่ละชุมชนออกจากกัน
3. แบ่งตามความสัมพันธ์ของบุคคล การแบ่งประเภทนี้จะคำนึงถึงความเป็นอยู่และการติดต่อสัมพันธ์ของสมาชิกในกลุ่ม นั่นก็คือ ชุมชนชนบท และชุมชนแบบเมือง
การศึกษาเพื่อพัฒนาชุมชน เป็นการจัดการศึกษาเพื่อพัฒนาความสามารถของประชาชนในการแสวงหาความรู้ สร้างเสริมกระบวนการเรียนรู้เพื่อแก้ปัญหาและพัฒนาชุมชนโดยใช้หลักการจัดการความรู้ และการวิจัยชุมชนบูรณาการอยู่ในกระบวนการเรียนรู้ เพื่อนำไปสู่การแก้ปัญหาและพัฒนาชุมชนและสังคมโดยรวม ช่วยส่งเสริมการมีส่วนร่วมในการพัฒนาสังคมโดยใช้ชุมชนเป็นฐาน โดยให้ประชาชน ชุมชนร่วมกันรับผิดชอบและเห็นถึงความสำคัญในการฟื้นฟูพัฒนาสังคมและชุมชนของตนเอง เพื่อส่งเสริมให้ประชาชนเกิดการเรียนรู้ บูรณาการความรู้ ประสบการณ์ และทักษะอาชีพ เข้ามาใช้ให้เกิดประโยชน์ต่อการพัฒนาสังคมและชุมชนโดยรวม ทำให้เกิดสังคมแห่งการเรียนรู้ นำไปสู่สังคมที่เข้มแข็ง มีความเอื้ออาทรต่อกัน และพึ่งพาตนเองได้อย่างยั่งยืน
การศึกษากับการพัฒนาคุณภาพชีวิต
การศึกษานั้นถือได้ว่าเป็นปัจจัยที่ 5 หรือเป็นเป็นปัจจัยใจหลักที่จะทำให้เราสามารถมีคุณภาพชีวิตที่ดีได้ นอกจากนี้แล้วการศึกษาและการเรียนรู้นั้น ไม่ได้จำกัดอยู่เพียงในห้องเรียน เราสามารถเรียนรู้และศึกษาได้ในทุกที่ อย่างไรก็ตามคุณภาพชีวิตกับการศึกษาก็ขึ้นอยู่กับของแต่ละบุคคลด้วยเช่นกัน หากเราสามารถนำความรู้จากการศึกษา มาประยุกต์ใช้ให้เกิดประโยชน์สูงสุดแล้ว ก็ย่อมเกิดผลดีกับตัวของเราเอง การศึกษาหรือกระบวนการการเรียนรู้สามารถเกิดได้ในทุกวัย สามารถนำมาประยุกต์ให้เข้ากับสาขากิจกรรมบำบัดได้ เช่นเราสามารถประเมินว่ากิจกรรมใดเหมาะกับผู้รับบริการใด ระดับความรู้ความเข้าใจในแต่ละวัย, ระดับของการศึกษาที่แตกต่างกัน ก็ทำให้เกิดการรู้และเข้าใจที่ต่างกันด้วยเช่นกัน
อ้างอิง
ชิรวัฒน์ นิจเนตร. (2528) การศึกษากับการพัฒนาชุมชน. กรมการฝึกหัดครู, หน่วยศึกษานิเทศก์. กรุงเทพฯ : ภาคพัฒนาตำราและเอกสารวิชาการ หน่วยศึกษานิเทศก์ กรมการฝึกหัดครู
เสาวนีย์ เสนาสุ. (2529). การศึกษาชุมชน. กรุงเทพฯ : ภาควิชาการศึกษาผู้ใหญ่ คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ประสานมิตร.