วิเคราะห์คุณค่าจากบทละครในเรื่องอิเหนา
บทละครในเรื่องอิเหนาพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย มีคุณค่า 4 ประการได้แก่ คุณค่าด้านเนื้อหา คุณค่าด้านการนำเสนอตัวละครคุณค่าด้านวรรณศิลป์และคุณค่าด้านวรรณกรรม
1 คุณค่าด้านเนื้อหา
บทละครในเรื่องอิเหนาตอนศึกกะหมังกุหนิงเป็นตอนที่ใหญ่ที่สุดในเรื่องนี้โดยมีสาเหตุมาจากการชิงนางคือบุษบามีบทบรรยายให้ความรู้เกี่ยวกับการทำศึกสงครามในสมัยก่อนเริ่มจากการให้โหรทำนายชะตาการเตรียมขบวนทัพการเกณฑ์ไพร่พล การยกทัพการตั้งค่ายตามตำราพิชัยสงคราม เมื่อถึงเวลารบต้องมีการเจรจาระหว่างแม่ทัพเพื่อถามชื่อเสียงเรียงนามอาจกล่าวได้ว่าเป็นการสู้รบทางวาจาเพื่อสร้างความขุ่นเคืองใจและทำให้ฝ่ายตรงข้ามไม่อาจระงับอารมณ์ของตนได้ดังเช่นบทเจรจาระหว่างวิหยาสะกํากับสังคามาระตา และบทเจรจาทัพ ระหว่างท้าวกะหมังกุหนิงกับอิเหนา มีการสู้รบแบบประจันบาน ตัวต่อตัวบน หลังมาด้วยอาวุธต่างๆ ได้แก่ ทวน กระบี่ หอก และกริช ดังนี้
เมื่อนั้น ระเด่นมนตรีใจกล้า เห็นรูต่อตีมีศักดา คงทั้งศัสตราอาวุธ ท่วงหนีทีไล่ไวว่อง เพลงกระบี่ตีคล่องเป็นที่สุด ยากที่ใครจะรอต่อยุทธ เป็นบุรุษผู้หนึ่งในแดนไตร จำกูจะสังหารผลาญด้วยกริช ซึ่งเทเวศร์ประสิทธิ์ประสาทให้ คิดทางชักกริชฤทธิไกร แล้วลองว่าไปมิได้ช้า ดูก่อนระตูภูมี เพลงกระบี่ตีกันจนสิ้นท่า ต่างคนไม่แพ้ฤทธา เรามารำกฤษสู้กัน ว่าพลางทางถอดกริชกราย เยื้องย่างร่ายรำบิดผัน กวักพระหัตถ์ตรัสเรียกระตูพลัน คัมภีร์เย้ยหยันไพรี
นอกจากนี้ยังได้รับความรู้เกี่ยวกับการติดต่อระหว่างเมืองหน้าด่านกับเมืองลูกหลวงและได้เห็นความเดือดร้อนของราษฎรในเวลาที่มีศึกสงครามดังนี้
ไพร่พลัดจากนายกระจายหนี เห็นเสียทีตีม้าควบขับ ปลอมปนปนไปในกองทัพ ไม่ผันหน้ามารับแต่สักคน บ้างบ่าวเข้าคนละบ่าพานายวิ่ง ประเจียดเครื่องเครื่องทิ้งไว้เกลื่อนกล่น บ้างหนามเกี่ยวหัวหูไม่รู้ตน ซุกซนด้นไปแต่ลำพัง บ้างเททิ้งไถ้ข้าวเขนงปืน รื้อตื่นเสียงเพื่อนกันข้างหลัง ที่ถูกปืนป่วยขาละล้าละลัง อุตส่าห์คลานเซซังซุกไป
2 คุณค่าด้านการนำเสนอตัวละคร
ตอนนี้มีตัวละครที่น่าสนใจหลายตัว ได้แก่ อิเหนา ท้าวดาหา ท้าวกะหมังกุหนิง และจินตหรา
2.1 อิเหนา ตอนนี้แสดงให้เห็นธรรมชาติของชายหนุ่มที่ต้องพลัดพรากจากนางผู้เป็นที่รัก เมื่ออิเหนาจากนางทั้งสามจึงเศร้าโศกเสียใจ " พระทรงเดชเศร้าสร้อยละห้อยไห้" และ " หฤทัยหวั่นไหวถึงกัลยา" อิโนเป้าแต่คร่ำครวญรำพึงรำพันถึงนางตลอดระยะทางที่จากมา
เอนองค์ลงอิงพิงเขนย กลเกยก่ายพักตร์ถวิลหวัง รสรักร้อนรนพ้นกำลัง ชลนัยน์ ไหลหลั่งลงพรั่งพราย
เมื่อถึงเวลาต้องทำศึก นอนได้แสดงให้เห็นว่าเป็นผู้ที่ทุ่มเทในหน้าที่ของตนแสดงฝีมือให้ทุกคนไปจากอิเหนาเป็นแม่ทัพที่มีความสามารถจริงเอาชนะท้าวกะหมังกุหนิงได้ซึ่งอิเหนาต้องใช้ทั้งความสามารถและสติปัญญา กล่าวคือ เมื่ออิเหนาเห็นว่าไม่อาจจะชนะ ท้าวกะหมังกุหนิงได้ ในเพลงอาวุธต่างๆ ก็จะชวนท้าวกะหมังกุหนิงเปลี่ยนไปใช้อาวุธอื่นๆ จนอิเหนาชนะ
เมื่อนั้น ระเด่นมนตรีใจกล้า เห็นรูต่อตีมีศักดา คงทั้งศัสตราอาวุธ ท่วงหนีทีไล่ไวว่อง เพลงกระบี่ตีคล่องเป็นที่สุด ยากที่ใครจะรอต่อยุทธ เป็นบุรุษผู้หนึ่งในแดนไตร จำกูจะสังหารผลาญด้วยกริช ซึ่งเทเวศร์ประสิทธิ์ประสาทให้ คิดทางชักกริชฤทธิไกร แล้วลองว่าไปมิได้ช้า ดูก่อนระตูภูมี เพลงกระบี่ตีกันจนสิ้นท่า ต่างคนไม่แพ้ฤทธา เรามารำกฤษสู้กัน ว่าพลางทางถอดกริชกราย เยื้องย่างร่ายรำบิดผัน กวักพระหัตถ์ตรัสเรียกระตูพลัน คัมภีร์เย้ยหยันไพรี
ลักษณะเด่นของอิเหนาคือ รักชาติวงศ์ยิ่งนัก ดังนั้นเมื่อท้าวดาหาให้ยกทัพไปช่วยเมืองดาหาอิเหนาจึงยกทัพมาช่วยเพราะๆวงศ์อสัญแดหวาจะเสื่อมเสีย เมื่อทราบว่าท้าวดาหาทรงขุ่นเคืองอิเหนามาก อีหนูก็ยอมรับผิด ไม่โกรธเคืองท้าวดาหาและแสดงความเคารพด้วยความสุภาพ ดังนี้
เมื่อนั้น ระเด่นมนตรีใจหาญ ฟังสุหรานากงแจ้งการ จึงตอบพจมานอนุชา ซึ่งท่านขุ่นแค้นเคืองนัก ก็ประจักษ์แจ้งใจไม่กังขา ไม่ถือโทษโกรธตอบพระผ่านฟ้า จะตั้งหน้าหักหาญพาลภัย เสร็จศึกจะเข้าไปอัญชลี จะด่าตีก็ตามอัธยาศัย เมื่อได้เกินแล้วก็จนใจ ตามแต่ภูวไนยจะปราณี
2.2 ท้าวดาหา ท้าวดาหาเป็นกษัตริย์ที่มีจิตใจหนักแน่น รักษาคำพูด มีเหตุผล ยึดมั่นในประเพณี เท่าดาหาทรงยกบุษบาให้จรกา ซึ่งเป็นเพียงระตูต่ำศักดิ์ เมื่อท้าวกะหมังกุหนิงมีราชสารขอบุษบาให้วิหยาสะกำ ท้าวดาหาจึงปฏิเสธทั้งที่รู้ว่าจะต้องเกิดสงครามแน่นอน
เมื่อนั้น พระผู้ผ่านไอศูรย์สูงส่ง ประกาศิตสีหนาทอาจอง จะณรงค์สงครามก็ตามใจ
เมื่อเกิดศึกสงคราม ท้าวดาหาทรงหวาดเกรงแต่ไม่แสดงความกลัวให้ใครรู้ เมื่อทรงทราบว่าอิเหนามาช่วยรบ พระองค์ทรงยินดีเชื่อมั่นว่าอิเหนามีฝีมือ แต่ไม่ทรงแสดงความรู้สึกใดๆให้ใครรู้
เมื่อนั้น พระปิ่นปักนัคเรศสูงส่ง แจ้งว่าอิเหนาสุริย์วงศ์ มาช่วยรณรงค์ราวี มีความเกษมสันต์หรรษา ดังได้ผ่านเมืองฟ้าราศี ด้วยนัดดาเรืองอิทธิฤทธิ์ที เห็นว่าบุรีไม่อันตราย พระเปรมปรีดิ์ดีใจอยู่ในพักตร์ มิให้ประจักษ์คนทั้งหลาย จึงแย้มเยื้อนเอื้อนโอษฐ์อภิปราย ซึ่งหลานชายของเราอุตส่าห์มา ตํามะหงงไปบอกให้ถ้วนถี่ ว่ากูนี้ขอบใจนักหนา เชิญให้เข้ามาในพารา จะได้พักโยธาให้สำราญ
2.3 ท้าวกะหมังกุหนิง ท้าวกะหมังกุหนิงเป็นพ่อที่รักและตามใจลูกมากแม้จะรู้ว่าเป็นการละเมิดสิทธิของผู้อื่นก็ยอมทำเพื่อลูก ดังจะเห็นได้จากการส่งราชทูตไปขอบุษบาทั้งที่รู้ว่าจรกาได้บุษบาแล้ว แต่ด้วยความรักที่ท้าวกะหมังกุหนิงมีต่อวิหยาสะกำทำให้ทนไม่ได้ที่จะเห็นลูกมีความทุกข์แสดงอย่างเด่นชัดในคำประพันธ์ต่อไปนี้
เจ้าอย่าย่อท้อไม่พอที่ แต่เพียงนี้ไม่พรั่นหวั่นไหว เอ็นดูนัดดาโศกาลัย ว่ามิได้อรไทจะมรณา เเม้นวิหยาสะกำมอดม้วย พี่ก็คงตายด้วยโอรสา ไหนไหนนัยจะตายวายชีวา ถึงเร็วถึงช้าก็เหมือนกัน ผิดก็ทำสงครามดูตามที เคราะห์ดีก็จะได้ตามใฝ่ฝัน พี่ดังพฤกษาพนาวัน จะอาสัญเพราะลูกเหมือนกล่าวมา
ท้าวกะหมังกุหนิงมีฝีมือในการรบ เชี่ยวชาญในเพลงอาวุธต่างๆ ทั้งหอก กระบี่ และกริช แม้กระทั่ง อิเหนา เองยังชื่นชมในความสามารถของท้าวกะหมังกุหนิงดังนี้
จึงคิดว่าระตูผู้นี้ ท่วงทีสามารถอาจหาญ ทั้งอาวุธต่างต่างก็ชำนาญ จะผลาญบนหลังม้าให้เห็นยากใจ
การต่อสู้ของอิเหนากับท้าวกะหมังกุหนิงจึงไม่มีใครเป็นฝ่ายเพลี่ยงพล้ำ การแสดงฝีมือให้เห็นเป็นที่ประจักษ์ว่าไม่มีใครเป็นรองใคร ดังนี้
เมื่อนั้น ท้าวกะหมังกุหนิงเรืองศรี จึงถอดโกลนโจนจากพาชี ภูมีไม่ยั้งรั้งรา ทรงกระบี่รำเรียงเคียงร่าย ประปรายปลายกระบี่แล้วให้ท่า กระหยับหันผันหลังออกมา แล้วกลับหน้าจ้วงโจมเข้าฟันแทง เมื่อนั้น พระสุริย์วงศ์เทวากล้าแข็ง กระบี่ให้ท่าเปลี่ยนแปลง ต่อแย้งย่างเท้าเข้าชิด เเทงต้องระตูแล้วฟันซ้ำ ไม่ชอกช้ำผิวหนังแต่สักหนิด ต่างทรงศักดาวราฤทธิ์ เลี้ยวไล่ตามติดต้านทาน เมื่อนั้น ท้าวกะหมังกุหนิงห้าวหาญ แกว่งกระบี่ผัดพันประจัญบาน ไม่ย่อท้อต่อต้านรานรบ เเทงทะลวงจ้วงฟันทันที ระเด่นมนตรีหลีกหลบ กระบี่ต่อกระบี่ตีกระทบ เป็นประกายกลุ้มกลบกันไปมา
การที่ดินเอาชนะท้าวกะหมังกุหนิงจึงเป็นเพราะอิเหนามีฝีมือเหนือกว่า และอาจเป็นด้วยท้าวกะหมังกุหนิงเสียใจที่วิหยาสะกำตาย อีกทั้งยังประมาทเพราะมั่นใจในฝีมือเพลงกริชของตนเองด้วย
2.4 จินตหรา จินตหราเป็นหญิงคนแรกที่อิเหนารัก จินตหราเป็นบุตรสาวของระตูหมันหยาซึ่งไม่ใช่วงศ์เทวัญ เป็นลูกพี่ลูกน้องกับบุษบา จินตหราจึงเป็นหญิงที่ต่ำศักดิ์กว่าบุษบาและอิเหนา อิเหนาพบจินตหราที่เมืองมันยาและหลงรักทันทีที่พบหน้าจนยอมถอนหมั้นบุษบายอมทิ้งบ้านเมืองมาอยู่กับจินตหราที่เมืองหมันหยา จินตหราก็ยินยอม ทั้งที่รู้ว่าอิเหนามีคู่หมั้นแล้วและคู่หมั้นนั้นก็เป็นญาติของจินตหราด้วย เมื่อจินตหรารู้ว่าอิเหนาต้องไปทำศึกที่เมืองดาหาจินตหราจึงร้อนใจมากจนแสดงความหึงหวง จินตหราเป็นหญิงสาวที่ขี้หึง แสนงอน และเจ้าคารม ลักษณะนิสัยเช่นนี้ปรากฏตั้งแต่ต้นเรื่องจนจบ
ตัวอย่างบทความของจินตหราซึ่งเป็นที่รู้จักกันดี เปรียบความรักเป็นดังสายน้ำที่ไม่มีวันไหลย้อนกลับ ซึ่งเป็นความจริงที่มิอาจปฏิเสธได้ ความรักที่ผิดหวังจึงทำให้เกิดความทุกข์ระทมใจยิ่งนัก ดังเช่นความรู้สึกของจินตหราในขณะนั้น ถ้อยคำประชดประชันตอนนี้แสดงให้เห็นว่าจินตหรากำลังระแวงและไม่มั่นใจในความรักของอิเหนาที่มีต่อนาง เนื้อความมีดังนี้
เมื่อนั้น โฉมยงองค์ระเด่นจินตะหรา ค้อนให้ไม่แลดูศารา กัลยาคั่งแค้นแน่นใจ แล้วว่าอนิจจาความรัก พึ่งประจักษ์ดั่งสายน้ำไหล ตั้งแต่เชี่ยวเป็นเกลียวไป ที่ไหนเลยจะไหลคืนมา สตรีใดในพิภพจบแดน ไม่มีใครได้แค้นเหมือนอกข้า ด้วยไฟรักให้เกินพักตรา จะมีแต่เวทนาในเนืองนิตย์ โอ้ว่าน่าเสียดายตัวนัก เพราะเชื่อลิ้นหลงรักจึงช้ำจิต จะออกชื่อลือชั่วไปทั่วทิศ เมื่อพลั้งคิดผิดแล้วจะโทษใคร เสื้อแดงหวังฝากชีวี พระจะมีเมตตาก็หาไม่ หมายบําเหน็จจะรีบเสด็จไป ก็รู้เท่าเข้าใจในทํานอง ด้วยระเด่นบุษบาโฉมตรู คนคู่ภิรมย์สมสอง ไม่ต่ำศักดิ์รูปชั่วเหมือนตัวน้อง ทั้งพวกพ้องสุริวงศ์พงษ์พันธ์ โอ้แต่นี้สืบไปภายหน้า จะอายชาวดาหาเป็นแม่นมั่น เขาจะค่อนนินทาทุกสิ่งอัน นางรำพันว่าพลางทางโศกาฯ
3 คุณค่าด้านวรรณศิลป์
บทละครเรื่องอิเหนามีความดีเด่นด้านสำนวนโวหารที่ไพเราะจับใจผู้อ่านถ้อยคำบางตอนเป็น"วรรคทอง" ที่ผู้อ่านจดจำได้ขึ้นใจ ซึ่งเกิดจากการสรรคำมาใช้อย่างประณีตและการเล่นคำ
3.1 การสรรคำมาใช้อย่างประณีตบรรจง เป็นการเลือกใช้ถ้อยคำง่ายๆมีความหมายชัดเจน แสดงความรู้สึกตัวละครได้เป็นอย่างดี ตัวอย่างเช่น ราชสาส์นที่ท้าวกุเรปันส่งให้อิเหนาเป็นบทพิโรธวาทังที่รู้จักกันเป็นอย่างดี มีใจความดังนี้
ในลักษณ์นั้นว่าปัจจามิตร มาตั้งติดดาหากรุงใหญ่ จงเร่งรีบรีบพลสกลไกร ไปช่วยชิงชัยให้ทันที ถึงไม่เลี้ยงบุษบาเห็นว่าชั่ว แต่เขารู้อยู่ว่าตัวนั้นเป็นพี่ อันองค์ท้าวดาหาธิบดี นั่นมิใช่อาหรือว่าไร มาตรแม้นเสียเมืองดาหา จับพลอยอายขายหน้าหรือหาไม่ ซึ่งเกิดศึกษาเหตุเภทภัย ก็เพราะใครทำความไว้งามพักตร์ ครั้งหนึ่งก็ให้เสียวาจา อายชาวดาหาอาณาจักร ครั้งนี้เร่งคิดดูจงนัก จะทำให้เสียทรัพย์ก็ตามที แม้นมิยกพลไกรไปช่วย ถึงเราม้วยก็อย่ามาดูผี อย่าดูทั้งเปลวอัคคี แต่วันนี้ขาดกันจนบรรลัย
ราชสารตอนนี้เป็นการตัดพ้อต่อว่าและตัดขาด ด้วยเกล้าย้อนความผิดของอิเหนา ซึ่งอิเหนาไม่อาจปฏิเสธได้จึงจำต้องยกทัพไปช่วยเมืองดาหา ท้าวกุเรปันไม่ได้ด่าว่าอิเหนาตรงๆแต่ชี้ให้เห็นถึงความผิดของอิเหนาเอาเอง ทั้งยังแสดงให้เห็นว่าพระองค์กดเหงามากแม้แต่เปลวไฟที่เผาศพของพระองค์อิเหนาก็จะไม่ได้เห็นไม่ได้ร่วมพิธีศพของพระราชบิดาตนเอง ราชสารตอนนี้จึงดีเด่นและไพเราะยิ่งนัก
ตัวอย่างบทเจรจาทัพแสดงความโกรธของสังคามาระตาเมื่อวิหยาสะกำพูดจาล่วงเกินดูหมิ่นที่สังคามาระตาไม่ใช่เชื้อวงศ์อสัญแดหวา แต่กลับมาสู้รบกับตน บทเจรจาทับตอนนี้มีความไพเราะด้วยการใช้คำที่มีความหมายเด่นชัดและกระชับชัดเจน เป็นการกล่าวอ้างถึงบุคคลที่ไม่มีความเกี่ยวพันกันทางสายเลือด แต่มีความรักใคร่ผูกพันกัน แม้ปัจจุบันนี้ก็ยังคงปรากฏการใช้ถ้อยคำว่า " สุดแต่ว่าจิตพิศวาส ก็นับเป็นวงศ์ญาติกันได้" เนื้อความมีดังนี้
เมื่อนั้น สังคามาระตาเรืองศรี ฟังวิหยาสะกำพาที ดนตรีเพชรบาดในอุดรา จึงร้องว่าเหวยไพริน ลมลิ้นหยาบคายนักหนา มาถามไถ่ไล่เอากิจจา คือจะปรารถนาสิ่งใด สุดแต่ว่าจิตพิศวาส ก็นับเป็นวงศ์ญาติกันได้ อย่าชักเจรจาให้ช้าไป จะชิงชัยให้เห็นฝีมือกัน
3.2 การเล่นคำในบทนิราศ ตัวอย่างบทควรของอิเหนาขณะยกทัพออกจากเมืองหมันหยา แสดงความไพเราะด้วยการเล่นคำ โดยการนำสิ่งที่พบเห็นขณะเดินทางมาเชื่อมโยงกันกับความรู้สึกที่มีต่อนางอันเป็นที่รัก ขณะนี้เราจำต้องพลัดพรากจากนางอันเป็นที่รักทั้งสามได้แก่จินตหรา สการะวาตี และมาหยารัศมี อิเหนาโศกเศร้ายิ่งนักจึงครวญเพื่อแสดงความรัก และคิดถึงนาง การเล่นคำตอนนี้ไพเราะมาก ได้แก่ เบญจวรรณจับต้นเถาวัลย์ เหมือนวันเวลาที่ต้องจากนางหรือนกนางนวลบินไปจับต้นนางนวลเหมือนที่ได้อยู่กับนวลน้อง นกจากพรากบินไปจัดที่ต้นจากเหมือนพี่ต้องจากน้อง เนื้อความมีดังนี้
ว่าพลางทางชมคณานก โผนผกจับไม้อึงมี่ เบญจวรรณจับวัลย์ชาลี เหมือนวันพี่ไกลสามสุดามา นางนวลจับนางนวลนอน เหมือนพี่แนบนวลสมรจินตะหรา จากพรากจากจำนรรจา เหมือนจากนางสการะวาตี แขกเต้าจับเต่าร้างร้อง เหมือนร้างห้องมาหยารัศมี นกแก้วจับแก้วพาที เหมือนแก้วพี่ทั้งสามสั่งความมา ตระเวนไพรร่อนร้องตระเวนไพร เหมือนเวรใดให้นิราศเสน่หา เค้าโมงจับโมงอยู่เอกา เหมือนพี่นับโมงมาเมื่อไกลนาง คับแคจับแกสันโดดเดี่ยว เหมือนเปล่าเปลี่ยวคับใจในไพรกว้าง ชมวิหคนกไม้ไปตามทาง คนึงนางพลางรีบโยธี
4 คุณค่าด้านวัฒนธรรม
บทละครอิเหนาตอนนี้แสดงวัฒนธรรมการกินหมากของคนไทยโบราณซึ่งเริ่มกินหมากตั้งแต่อายุยังน้อยไม่ว่าจะเป็นหญิงหรือชายก็กินหมาก เช่น วิหยาสะกำที่มีฟันสีแดงดังแก้วทับทิมเพราะเพิ่งกินหมากไม่นานนัก ฟันจึงยังไม่เป็นสีแดงคล้ำ
มาเห็นศพทอดทิ้งกลิ้งอยู่ พระพินิจพิศดูแล้วใจหาย หนุ่มน้อยโสภาน่าเสียดาย ควรจะนับว่าชายโฉมยง ทนต์แดงดังแสงทับทิม เพริศพริ้มเพรารับกับขนง เกศาปลายงอนงามทรง องค์สารพัดไม่ขัดตา
บทละครในเรื่องอิเหนา พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยสะท้อนวัฒนธรรมการใช้ภาษา เนื่องจากบทละครเรื่องนี้มีที่มาจากนิทานอิงพงศาวดารของชวาจึงพบศัพท์ภาษาชวาปรากฏอยู่ในเรื่อง ซึ่งไม่ใช่ศัพท์ยากจนเกินไปนักและใช้แล้วก็กลมกลืนกับภาษาไทย เช่น ตุนาหงัน แปลว่า หมั้น หรือ กระยาหงัน แปลว่า สวรรค์ ฟ้า