ม.ล.ขว ญท พย เทวก ล ประว ต การศ กษา

มหาอำมาตย์นายก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ อดีตเสนาบดีกระทรวงต่างประเทศ องคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สมุหมนตรีและองคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวกับ สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา (เจ้าคุณจอมมารดาเปี่ยม ในรัชกาลที่ 4) ร่วมพระชนนีเดียวกับสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง และสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี และเป็นพระปัยยกา (ทวด) ในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง

พระประวัติ[แก้]

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงศ์ ประสูติเมื่อวันเสาร์ เดือน 12 แรม 7 ค่ำ ปีมะเมียสัมฤทธิศก จ.ศ. 1220 ตรงกับวันที่ 27 พฤศจิกายน พ.ศ. 2401 ในพระบรมมหาราชวัง โดยเป็นพระเจ้าลูกเธอชั้นกลาง ลำดับที่ 42 ในจำนวนทั้งหมด 84 พระองค์ ทรงมีพระเชษฐา พระขนิษฐา และพระอนุชาร่วมพระมารดาอีก 5 พระองค์ ได้แก่

• พระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย (พระองค์นี้ได้รับพระนามตามบทบาทของเจ้าจอมมารดา)
• พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงศ์ (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ)
• พระองค์เจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ (สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวีพระองค์แรกในรัชกาลที่ 5)
• พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา (สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า)
• พระองค์เจ้าเสาวภาผ่องศรี (สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง)
• พระองค์เจ้าสวัสดิโสภณ (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์)

เมื่อทรงพระเยาว์ ทรงได้รับการศึกษาขั้นต้นเขียนอ่านภาษาไทยในสำนักพระองค์เจ้าหญิงมณี และพระองค์เจ้าหญิงกฤษณา ซึ่งเป็นพระเจ้าลูกเธอในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงศึกษาภาษาบาลี แล้วเข้าชั้นมัธยมศึกษาในสำนักพระยาปริยัติธรรมธาดา (เปี่ยม) ผนวชเป็นสามเณร ไปประทับอยู่วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร ทรงศึกษาพระธรรมวินัยในสำนักสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ ทรงเล่าเรียนภาษาอังกฤษที่โรงเรียนหลวง ที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงตั้งขึ้นภายในกรมทหารมหาดเล็ก ในพระบรมมหาราชวัง กระทั่งลาผนวช และเข้ารับราชการ

สมเด็จฯ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ ทรงบริหารราชการแผ่นดินตลอดพระชนม์ชีพ จากรัชกาลที่ 5 ถึงรัชกาลที่ 6 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้ทรงดำรงตำแหน่งไปรเวตสิเกรตารีฝรั่ง (ราชเลขานุการฝ่ายต่างประเทศ) ทำหน้าที่ดูแลงานต่างประเทศ ทรงมีบทบาทสำคัญด้านการทูต เป็นผู้เจรจาข้อพิพาทกับประเทศฝรั่งเศส ครั้งวิกฤตการณ์ ร.ศ. 112 ทรงเสนอให้มีการตั้งสถานทูตในต่างประเทศ ที่ทวีปยุโรปและสหรัฐ ทรงว่าราชการเป็นเสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศทั้งในรัชกาลที่ 5 และรัชกาลที่ 6 เป็นเวลา 37 ปี จนได้ชื่อว่าเป็น องค์บิดาแห่งการต่างประเทศของไทย

นอกเหนือจากการงานด้านการต่างประเทศ ได้ทรงงานที่สำคัญตลอดพระชนม์ชีพอีกหลายด้านเช่น ได้ทรงดำรงตำแหน่งนายกสภาการคลังในปี พ.ศ. 2465 ทรงดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีสภา เมื่อปี พ.ศ. 2437 และทรงดำรงตำแหน่งองคมนตรีเมื่อวันที่ 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2430 ตั้งแต่ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯแต่งตั้งให้เป็นสมุหมนตรี (เทียบเท่าราชองครักษ์พิเศษของฝ่ายทหาร) ในวันที่ 16 ธันวาคม พ.ศ. 2453 และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนกรมขึ้นเป็น สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทววะวงศ์วโรปการ เมื่อวันที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2459 นอกจากนี้ยังได้รับพระราชยศมหาอำมาตย์นายก ซึ่งเป็นยศที่สูงสุดของข้าราชการพลเรือน (เทียบเท่าจอมพล) และทรงเป็นผู้ดูแลพระนครเมื่อทรงไม่ประทับอยู่ในพระนคร

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ ทรงสนพระทัยในวิชาโหราศาสตร์ เมื่อ พ.ศ. 2432 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงประกาศใช้ปฏิทินแบบใหม่ตามสุริยคติตามแบบสากล จากเดิมที่ประเทศไทยใช้แบบจันทรคติ สมเด็จฯ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ ทรงเป็นผู้คิดปฏิทินไทยใช้ตามสุริยคติ เรียกว่า เทวะประติทิน มีการกำหนดชื่อเดือนขึ้นมาใหม่ จากเดิมที่ใช้ เดือนอ้าย เดือนยี่ ถึงเดือนสิบสอง เป็นชื่อเดือนแบบที่ใช้กันอยู่ในปัจจุบัน

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานสร้างวังให้สมเด็จฯ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ บนที่ดินพระราชทานจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ชื่อว่า วังเทวะเวสม์

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ 6 เมื่อวันพฤหัสบดี เดือน 8 แรม 1 ค่ำ ปีกุนเบญจศก จ.ศ. 1285 ตรงกับวันที่ 28 มิถุนายน พ.ศ. 2466 พระชันษา 64 ปี มีพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ ท้องสนามหลวง

พระโอรสและพระธิดา[แก้]

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ เป็นต้นราชสกุลเทวกุล มีหม่อม 7 คน ได้แก่

• หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา (สกุลเดิม สุจริตกุล) ธิดาเจ้าพระยาสิริรัตนมนตรี (หงส์)
• หม่อมลม้าย (สกุลเดิม ชูโต) ธิดาหลวงพิทักษ์อาภรณ์ (สมบุญ)
• หม่อมเหมือน
• หม่อมปุ่น
• หม่อมอบ (สกุลเดิม อมาตยกุล) ธิดาพระปรีชากลการ (สำอาง)
• หม่อมพุก (สกุลเดิม จันทรเสน)
• หม่อมจันทร์

มีพระโอรส 1 พระองค์ กับ 24 องค์ และมีพระธิดา 23 องค์ รวม 48 พระองค์/องค์ ได้แก่

ราชสกุลเทวกุล ลำดับ พระรูปและพระนาม เพศ พระมารดา ประสูติ สิ้นพระชนม์ พระชันษา คู่สมรส 1

(ท่านหญิงใหญ่)

ญ. หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา 21 ตุลาคม พ.ศ. 2420 4 พฤษภาคม พ.ศ. 248261 ปี 194 วัน พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ 2

(ท่านหญิงกลาง)

ญ. หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา 23 ธันวาคม พ.ศ. 2422 30 กรกฎาคม พ.ศ. 248865 ปี 220 วัน 3

(ท่านหญิงเล็ก)

ญ. หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา 25 สิงหาคม พ.ศ. 2424 19 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 248661 ปี 178 วัน 4

(ท่านชายใหญ่)

ช. หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา 23 พฤศจิกายน พ.ศ. 2425 20 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 250983 ปี 89 วัน หม่อมลมุล (สกุลเดิม สาทรานนท์)

หม่อมฉวี (สกุลเดิม วัชรประหาส)

5

(ท่านหญิงน้อย)

ญ. หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา 25 พฤษภาคม พ.ศ. 2427 7 มิถุนายน พ.ศ. 248861 ปี 13 วัน 7

(ท่านชายเล็ก)

ช. หม่อมลม้าย 29 พฤษภาคม พ.ศ. 2429 7 พฤษภาคม พ.ศ. 248757 ปี 343 วัน หม่อมเจ้าอรทิพย์ประพันธ์ (ราชสกุลเดิม วรวรรณ) 10ไฟล์:หม่อมเจ้าพงศ์ทินเทพ เทวกุล.jpgหม่อมเจ้าพงศ์ทินเทพ เทวกุล

(ท่านชายกลาง)

ช. หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา 17 กันยายน พ.ศ. 2429 12 พฤศจิกายน พ.ศ. 248657 ปี 66 วัน หม่อมเจ้าสุชาดามณี เทวกุล 11

(ท่านชายน้อย)

ช. หม่อมลม้าย 14 สิงหาคม พ.ศ. 2431 18 กันยายน พ.ศ. 245221 ปี 35 วัน 12

(ท่านหญิงโอ)

ญ. หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา 27 สิงหาคม พ.ศ. 2431 13 มกราคม พ.ศ. 250876 ปี 139 วัน 13

(ท่านหญิงแต๋ว)

ญ. หม่อมปุ่น 13 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2432 13 ธันวาคม พ.ศ. 248755 ปี 303 วัน 14

(ท่านชายโต๊ะ)

ช. หม่อมอบ 10 ธันวาคม พ.ศ. 2432 21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 247643 ปี 73 วัน หม่อมหลวงวาด (ราชสกุลเดิม สุทัศน์) 16

(ท่านชายเตี้ย)

ช. หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา 16 มกราคม พ.ศ. 2433 9 มีนาคม พ.ศ. 249057 ปี 52 วัน หม่อมโกย (สกุลเดิม เกิดสวัสดิ์) 17

(ท่านชายแอ๊บ)

ช. หม่อมปุ่น 14 สิงหาคม พ.ศ. 2433 30 พฤษภาคม พ.ศ. 246430 ปี 290 วัน หม่อมเจ้ากมลปราโมทย์ (ราชสกุลเดิม กิติยากร) 18

(ท่านหญิงเภา)

ญ. หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา 2 มิถุนายน พ.ศ. 2435 24 กรกฎาคม พ.ศ. 248449 ปี 52 วัน 20

(ท่านชายอั๋น)

ช. หม่อมพุก 3 สิงหาคม พ.ศ. 2436 11 พฤษภาคม พ.ศ. 251376 ปี 281 วัน หม่อมเจ้าลีลาศหงส์ (ราชสกุลเดิม กฤดากร)

หม่อมราชวงศ์สอางค์ (ราชสกุลเดิม ปราโมช)

หม่อมแตงไทย (สกุลเดิม เดชผล)

22

(ท่านหญิงอ้น)

ญ. หม่อมพุก 12 พฤศจิกายน พ.ศ. 2437 6 เมษายน พ.ศ. 251274 ปี 146 วัน 24

(ท่านหญิงอึ่ง)

ญ. หม่อมจันทร์ 24 พฤศจิกายน พ.ศ. 2438 26 ธันวาคม พ.ศ. 252587 ปี 32 วัน 25

(ท่านหญิงปุ๋ย)

ญ. หม่อมปุ่น 8 มกราคม พ.ศ. 2439 22 กรกฎาคม พ.ศ. 248445 ปี 196 วัน 26

(ท่านชายแถม)

ช. หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2439 1 ตุลาคม พ.ศ. 250566 ปี 149 วัน หม่อมเจ้าบันดาลสวัสดี (ราชสกุลเดิม ดิศกุล)

หม่อมมณี

หม่อมแวว

หม่อมแบบ

27

หม่อมศิริเลิศ (สกุลเดิม วสันตสิงห์)

29

(ท่านชายโอ่ง)

ช. หม่อมจันทร์ 16 มกราคม พ.ศ. 2441 3 สิงหาคม พ.ศ. 251978 ปี 199 วัน หม่อมเจ้าสมทรง (ราชสกุลเดิม เกษมศรี) 31

(ท่านชายเติม)

ช. หม่อมใหญ่ เทวกุล ณ อยุธยา 11 มีนาคม พ.ศ. 2442 29 พฤษภาคม พ.ศ. 251169 ปี 79 วัน หม่อมเจ้าอัปภัศราภา (ราชสกุลเดิม ดิศกุล) 32

(ท่านหญิงอั้น)

ญ. หม่อมพุก 1 มกราคม พ.ศ. 2443 30 มิถุนายน พ.ศ. 250966 ปี 180 วัน พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช 34

(ท่านหญิงเป้า)

ญ. หม่อมจันทร์ 13 มกราคม พ.ศ. 2443 12 มกราคม พ.ศ. 249854 ปี 364 วัน หม่อมเจ้าพงศ์ทินเทพ เทวกุล 35

(ท่านหญิงออ)

ญ. หม่อมพุก 19 เมษายน พ.ศ. 2444 5 มิถุนายน พ.ศ. 253995 ปี 47 วัน 36

หม่อมประสงค์ (สกุลเดิม เพชรรัตน์)

39

(ท่านชายอ้วน)

ช. หม่อมพุก 19 เมษายน พ.ศ. 2450 17 สิงหาคม พ.ศ. 252070 ปี 120 วัน หม่อมเฉลย (สกุลเดิม คุณชวลี) 44

(ท่านหญิงอ่อน)

ญ. หม่อมพุก 25 มิถุนายน พ.ศ. 2451 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 24532 ปี 139 วัน 46

(ท่านชายแดง)

ช. หม่อมจันทร์ 22 เมษายน พ.ศ. 2452 21 กรกฎาคม พ.ศ. 252472 ปี 90 วัน หม่อมสมบูรณ์ (สกุลเดิม บุรณะศิริ)

หม่อมเมียวออง (สกุลเดิม ปั๊ก)

47

พระเกียรติยศ[แก้]

พระอิสริยยศ[แก้]

ธรรมเนียมพระยศของ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ

ธงประจำพระอิสริยยศ

การทูลใต้ฝ่าพระบาทการแทนตนข้าพระพุทธเจ้าการขานรับพ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

• 27 พฤศจิกายน พ.ศ. 2401 - 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 : พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงศ์
• 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 - 23 พฤษภาคม พ.ศ. 2424 : พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงศ์
• 23 พฤษภาคม พ.ศ. 2424 - 1 กรกฎาคม พ.ศ. 2429 : พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นเทวะวงศ์วโรประการ
• 1 กรกฎาคม พ.ศ. 2429 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2454 : พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทวะวงศ์วโรประการ
• 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2454 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2459 : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระเทวะวงศ์วโรปการ ขัตติยพิศาลสุรบดี ศรีพัชรินทรภราดร สโมสรอเนกศาสตร์วิบูลย์ เกียรติจำรุญไพรัชการ ศุภสมาจารสารสมบัติ มัทวเมตตาธยาศรัย ศรีรัตนตรัยคุณานุสรสุนทรธรรมบพิตร
• 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2459 - 28 มิถุนายน พ.ศ. 2466 : สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ ขัตติยพิศาลสุรบดี บรมราชินีศรีพัชรินทรภราดร สโมสรอเนกนิติปรีชา มหาสุมันตยานุวัตรวิบุลย์ ไพรัชราชกิจจาดุลสุนทรปฏิภาณ นิรุกติญาณวิทยาคณนาทิศาสตร์ โหรกลานุวาทนานาปกรณ์ เกียรติกำจรจิรกาล บริบูรณคุณสารสมบัติ สุจริตสมาจารวัตร มัทวเมตตาชวาธยาศรัย ศรีรัตนตรัยสรณธาดา กัลยาณธรรมิกนาถบพิตร

เครื่องราชอิสริยาภรณ์[แก้]

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ ทรงได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทั้งสยามและต่างประเทศ ดังนี้

เครื่องราชอิสริยาภรณ์สยาม[แก้]

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ[แก้]

สถานที่อันเนื่องด้วยพระนาม[แก้]

• สถาบันการต่างประเทศเทวะวงศ์วโรปการ กระทรวงการต่างประเทศ

พระสมัญญานาม[แก้]

• พระบิดาแห่งการทูตไทย
• องค์บิดาแห่งการต่างประเทศของไทย

พระยศ[แก้]

นายพลเอก นายกองตรี สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโปการ

รับใช้กองทัพบกสหราชอาณาจักร กองทัพบกสยาม กองเสือป่าชั้นยศ

พระยศทหาร[แก้]

• นายพลเอก

พระยศพลเรือน[แก้]

• มหาอำมาตย์นายก
• มหาอำมาตย์เอก

พระยศเสือป่า[แก้]

• นายหมู่ใหญ่
• นายกองตรี

พงศาวลี[แก้]

พงศาวลีของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ 16. (=22.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก 8. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช 17. (=23.) พระอัครชายา (หยก) 4. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย 18. ทอง ณ บางช้าง 9. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี 19. สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี 2. พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 20. เศรษฐีจีนฮกเกี้ยนแซ่ตัน 10. เงิน แซ่ตัน 21. ท่านนิ่ม น้องสาวของท่านผู้หญิงชำนาญบริรักษ์ (น้อย) 5. สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี 22. (=16.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก 11. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ 23. (=17.) พระอัครชายา (หยก) 1. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ 24. เจ้าพระยาชำนาญบริรักษ์ (อู่) 12. พระยาจินดารังสรรค์ (แก้วแขก) 25. ท่านผู้หญิงน้อย 6. หลวงอาสาสำแดง (แตง) 13. คุณหญิงจีน จินดารังสรรค์ 3. สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา 7. ท้าวสุจริตธำรง (นาค)

อ้างอิง[แก้]

• http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2438/031/285_2.PDF
• https://www.mfa.go.th/th/page/ประวัติกระทรวงการต่างประเทศ?menu=5d5bd3c615e39c306002a870
• http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2437/044/367.PDF
• ราชกิจจานุเบกษา, ข่าวตั้งปริวีเคาน์ซิลเลอร์, เล่ม 4, หน้า 45
• ราชกิจจานุเบกษา, สัญญาบัตรปริวีเคาน์ซิลเลอร์, เล่ม 4, หน้า 47-48
• http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2453/D/2244.PDF
• http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2459/A/218.PDF
• http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2433/003/28_1.PDF
• ↑ นราธิปประพันธ์พงศ์, กรมพระ, 2404-2474, ผู้รวบรวม. บาญชีมหามกุฏราชสันตติวงศ์ พุทธศก 2468 พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ ทรงรวบรวม. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร, พ.ศ. 2468. 167 หน้า.
• http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2429/010/75.PDF
• ราชกิจจานุเบกษา,ประกาศ เลื่อนแลตั้งกรมแลตั้งเจ้าพระยา เก็บถาวร 2011-11-14 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน เล่ม 30 หน้า 1728 11 พฤศจิกายน 2454
• ราชกิจจานุเบกษา, ข่าวสิ้นพระชนม์, เล่ม 40, ตอน ง, 1 กรกฎาคม พ.ศ. 2466, หน้า 979
• ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา, ตำนานเครื่องราชอิศริยาภรณ์สยาม, พระนคร, โสภณพิพรรฒธนากร, 2468
• ราชกิจจานุเบกษา, บัญชีพระราชทานตราเครื่องราชอิสริยยศ, เล่ม ๓ ตอนที่ ๔๖ หน้า ๓๘๕, ๑๕ มีนาคม ๑๒๔๘
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ฝ่ายหน้า และ ฝ่ายใน, เล่ม ๑๗ ตอนที่ ๓๕ หน้า ๕๐๑, ๒๕ พฤศจิกายน ๑๑๙
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยยศต่างกรม, เล่ม ๓๓ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๒๑๘๘, ๑๙ พฤศจิกายน ๒๔๕๙
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานปฐมจุลจอมเกล้าวิเศษดาราประดับเพ็ชร์, เล่ม ๓๕ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๒๒๖๗, ๑๕ ธันวาคม ๒๔๖๑
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์, เล่ม ๒๘ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๑๑๖๖, ๓ กันยายน ๑๓๐
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์, เล่ม ๒๘ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๑๗๙๑, ๑๒ พฤศจิกายน ๑๓๐
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์, เล่ม ๓๕ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๒๘๔๘, ๑๙ มกราคม ๒๔๖๑
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานตราวชิรมาลา, เล่ม ๒๘ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๖๖๕, ๒ กรกฎาคม ๑๓๐
• ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์, เล่ม ๑๐ ตอนที่ ๓๗ หน้า ๔๐๗, ๑๐ ธันวาคม ๑๑๒
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญดุษฎีมาลา, เล่ม ๗ ตอนที่ ๔๔ หน้า ๓๙๒, ๒๕ มกราคม ๑๐๙
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญจักรพรรดิมาลา, เล่ม ๒๖ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๑๕๙๗, ๒๔ ตุลาคม ๑๒๘
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ ๔, เล่ม ๒๑ ตอนที่ ๓๒ หน้า ๕๖๕, ๖ พฤศจิกายน ๑๒๓
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลปัจจุบันฝ่ายหน้า, เล่ม ๒๕ ตอนที่ ๓๕ หน้า ๑๐๑๒, ๒๙ พฤศจิกายน ๑๒๗
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์, เล่ม ๒๗ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๒๔๑๐, ๑๑ มกราคม ๑๒๙
• ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญราชินี, เล่ม ๑๕ ตอนที่ ๒๖ หน้า ๒๘๓, ๒๕ กันยายน ๑๑๗ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานพระบรมราชานุญาตเครื่องราชอิสริยาภรณ์เฮนรีดีไลออนกรุงบรันสวิก, เล่ม ๒๗ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๔, ๑๐ เมษายน ๑๒๙