พืชที่ขยายพันธุ์ด้วยลำต้นมีอะไรบ้าง

ผมชอบเดินชมตลาดสดอยู่เสมอ โดยเฉพาะในโซนของผักสด ผมเกิดสงสัย เพราะมีพืชหัวหลากหลายชนิด รูปแบบแตกต่างกันไป ในทางวิชาการเขาได้จำแนกไว้อย่างไร จะได้จำไว้ว่าเป็นส่วนราก หรือลำต้น เพราะว่าส่วนดังกล่าวสามารถนำไปขยายพันธุ์ได้อีกด้วย ผมขอคำอธิบายด้วยครับ

ขอแสดงความนับถืออย่างสูง

สุรวิทย์ อำนวยเวช

สมุทรปราการ

ตอบ คุณสุรวิทย์ อำนวยเวช

ตามที่คุณสุรวิทย์ ถามมานั้น เป็นลักษณะประจำของพืชในแต่ละวงศ์ ในส่วนที่ดูเป็นหัวของพืชชนิดนั้นๆ จะทำหน้าที่เหมือนกันคือ เป็นที่สะสมอาหารประเภทแป้งและน้ำตาล เมื่อเจริญเติบโตเต็มที่แล้วยังเป็นส่วนขยายพันธุ์พืชได้ด้วย ซึ่งล้วนเป็น ลำต้นใต้ดิน (Under grown stem) ผมขอเริ่มจาก เง้า (Rhizome หรือ Rootstock) เป็นลำต้นใต้ดินที่เจริญเติบโตไปตามแนวขนานกับผิวดิน มีลักษณะแตกออกเป็นแขนง หรือยืดตัวออกไปรอบข้าง รูปร่างกลม ยาว มีข้อปล้องสั้นๆ ลำต้นและใบแทงขึ้นมาเหนือผิวดิน และมีส่วนของรากแทงหยั่งลงไปในดิน ตัวอย่าง ขมิ้น ขิง ข่า และพุทธรักษา ทิวเบอร์ (Tuber) เป็นประเภทลำต้นใต้ดินสั้นๆ มีข้อและปล้อง 3-4 ปล้อง ไม่มีใบ ทำหน้าที่สะสมอาหาร รูปร่างอวบและกลม มีตาอยู่รอบบริเวณปล้องตาที่บุ๋มลงไปเล็กน้อย ตาเหล่านี้สามารถงอกเป็นต้นขึ้นได้ เช่น หัวมันฝรั่ง และมันหัวเสือ บัลบ์ (Bulb) เป็นลำต้นใต้ดินที่ตั้งตรง มีข้อปล้องสั้นมาก ตามปล้องมีใบเกล็ด ทำหน้าที่สะสมอาหาร ซ้อนห่อหุ้มลำต้นเอาไว้เป็นชั้นๆ จำนวนหลายชั้น ทำให้เห็นเป็นลักษณะกลม ใบชั้นนอกสุดลีบ แบน ไม่สะสมอาหาร ส่วนล่างสุดของลำต้นมีรากเป็นกระจุก ตัวอย่าง หอม กระเทียม พลับพลึง และว่านสี่ทิศ

คอร์ม (Corm) เป็นลำต้นใต้ดินที่มีลำต้นตั้งตรง ลักษณะกลมยาว หรือกลมแบน ตามข้อมีเกล็ดบางๆ หุ้ม ลำต้นสะสมอาหารทำให้ดูอวบมีตามข้อ สามารถงอกเป็นใบโผล่ขึ้นเหนือดิน หรืออาจแตกเป็นลำต้นใต้ดินขึ้นใหม่ได้ ด้านล่างของลำต้นมีรากฝอยเส้นเล็กๆ จำนวนมาก ตัวอย่าง เผือก แห้ว บัวสวรรค์ และซ่อนกลิ่น ไหล (stolon หรือ runner) ชนิดลำต้นเป็นสายกลมยาว เลื้อยไปตามผิวดินหรือผิวน้ำ มีข้อปล้องห่างกัน 20-25 เซนติเมตร ตามข้อเกิดรากแล้วแทงลงดินเพื่อช่วยพยุงลำต้นและที่ข้อจะมีตาเจริญเกิดขึ้นไปเป็นแขนง ยืดยาวออกขนานไปกับพื้นดินหรือผิวน้ำ แล้วงอกรากทำให้เกิดเป็นต้นใหม่ ตัวอย่าง สตรอเบอรี่ บัวบก ผักบุ้ง และหญ้านวลน้อย

ก. วิธีธรรมชาติ (Natural method) โดยการเลือกพืชที่มีหัวขนาดโต สมบูรณ์และพ้นระยะการพักตัว นำไปแช่น้ำนานประมาณ ๑๕ นาที แล้วนำไปชุบลงในสารเคมีป้องกันและกำจัดเชื้อรา ผึ่งให้แห้งแล้วห่อด้วยผ้าหรือเก็บไว้ในถุงพลาสติกมัดปากถุงให้แน่น ประมาณ ๑-๒ วัน จะสังเกตเห็นว่ารากใหม่เริ่มงอกที่โคนหัวจึงนำไปปลูกในแปลงต่อไปได้ เช่น หอมแดง ทิวลิป หอมแบ่ง กระเทียม และบัวสวรรค์ เป็นต้นข. การคว้าน (Scooping method) โดยการปาดหรือคว้านเอาส่วนของต้นออกเหลือเพียงส่วนของกาบใบที่อัดตัวกันแน่น แล้วทารอยแผลด้วยสารเคมีป้องกันและกำจัดเชื้อรา ผึ่งให้แห้งประมาณ ๑-๒ วัน จึงนำไปชำในขุยมะพร้าวผสมทรายที่บรรจุในตะกร้าพลาสติกที่ระบายน้ำได้ดีประมาณ ๖๐-๙๐ วัน ก็จะเกิดหัวเล็ก ๆ ขึ้นที่โคนกาบใบที่เป็นรอยตัด เมื่อหัวเล็ก ๆ มีขนาดโตพอและมีใบ ๑-๒ ใบ ก็ใช้ปลายมีดตัดแยกไปปลูกต่อไป เช่น หัวว่านสี่ทิศ เป็นต้นค. การบากหัว (Scoring method) โดยการบากหัวทางด้านข้างชิดโคนหัวจนเปิดตาข้างที่จะเจริญออกมาได้และให้ตายอดถูกทำลาย ทำการบากเป็นร่องลึกรูปตัว V หลาย ๆ แนว คือ ๒ ๔ หรือ ๖ ทั้งนี้แล้วแต่ขนาดของหัวพืช จากนั้นนำหัวที่บากแล้วไปชุบสารเคมีป้องกันและกำจัดเชื้อรา ผึ่งให้แห้งประมาณ ๑-๒ วัน จึงนำไปชำในขุยมะพร้าวผสมทรายในภาชนะลักษณะเดียวกับการคว้านหัวง. การเจาะหัว (Coring method) โดยการเจาะหัวทางด้านล่างให้ผ่านตายอดด้วยเหล็กเจาะจุกไม้ค็อกซ์ ซึ่งการเจาะหัวเป็นการทำลายตายอดของพืช เพื่อให้ได้ต้นพืชใหม่ที่เกิดจากตาข้าง การปฏิบัติดูแลรักษาทำเช่นเดียวกับการบากและคว้านหัวจ. การผ่าหัว (Bulb cutting method) โดยการผ่าหัวออกเป็น ๒ ๔ ๖ หรือ ๘ ส่วน ตามขนาดของหัวพืช จากนั้นก็แบ่งออกเป็นส่วนย่อย โดยให้แต่ละส่วนย่อยมีกาบใบติดอยู่ ๓ หรือ ๔ ชิ้น นำส่วนที่แบ่งย่อยแล้วไปชุบสารเคมีป้องกันและกำจัดเชื้อรา แล้วนำไปชำในขุยมะพร้าวผสมทรายอัตราส่วน ๑ : ๑ เมื่อส่วนปักชำมีต้นขนาดพอประมาณก็สามารถย้ายไปปลูกต่อไปได้๑.๒ การขยายพันธุ์โดยการใช้เหง้า(Corn)เหง้าเป็นพืชประเภทหัวแน่นที่ลักษณะภายนอกเหมือนหัวที่เกิดจากกาบใบ แต่ลักษณะภายในมีลักษณะเหมือนลำต้นพวกต้นจริงที่ถูกกดสั้นให้เป็นรูปกลมแบน ดังนั้นจึงมีตายอด ตาข้าง และข้อปล้องที่ชิดกัน เช่น เหง้าของซ่อนกลิ่นฝรั่ง (Gladiolus) เป็นต้น สำหรับการขยายพันธุ์นั้น โดยการเลือกเหง้าที่มีขนาดโต และมีน้ำหนักดี นำไปวางไว้ในที่ชื้นประมาณ ๓-๕ วัน เพื่อให้เกิดปุ่มราก นำเหง้าที่มีปุ่มรากแข็งแรงลงปลูกในแปลงที่เตรียมดินให้ร่วนซุยแล้วฝังเหง้าให้ลึกประมาณ ๓ นิ้ว และกลบให้มิด เมื่อต้นแทงยอดออกประมาณ ๑๕ เซนติเมตร จึงทยอยกลบเสมอผิวแปลง ดูแลรักษาจนกระทั่งออกดอก หลังจากตัดดอกแล้วแล้วค่อย ๆ ลดปริมาณการให้น้ำลง จนยอดพับลงและแห้งจึงขุดเหง้าขึ้นมาผึ่งในที่ร่ม เก็บเหง้าที่ผิวเปลือกแห้งดีแล้วให้แยกเหง้าใหม่ออกจากเหง้าเก่าและแยกเหง้าเล็กตามขนาด คลุกสารเคมีป้องกันกำจัดเชื้อราแล้วนำไปเก็บไว้ที่เย็นเพื่อรอการปลูกต่อไป๒. การขยายพันธุ์โดยวิธีแบ่งส่วน (Division)๒.๑ การขยายพันธุ์พืชจำพวกหัว (Tubers) แบ่งออกเป็น ๒ ประเภท

๑. หัวที่เกิดจากต้น หมายถึง หัวที่เกิดจากอัดตัวแน่นเพื่อเป็นที่สะสมอาหารได้แก่ หัวมันฝรั่ง หัวเผือก หัวบอนสี เป็นต้น

๒. หัวที่เกิดจากราก หมายถึง หัวที่เกิดจากการพองโตของรากเพื่อใช้เป็นที่เก็บสะสมอาหาร ได้แก่ หัวมันเทศ หัวรักเร่ เป็นต้น การขยายพันธุ์หัวมันฝรั่ง โดยการนำหัวมันฝรั่งมาล้างน้ำให้สะอาดแล้วผึ่งให้แห้ง นำมาตัดแบ่งหัวด้วยมีดที่คมและสะอาดให้แต่ละส่วนมีตาติดไปด้วย ขนาดของชิ้นที่ตัดแบ่งควรมีขนาดโตพอสมควร นำไปชุบสารเคมีป้องกันและกำจัดเชื้อรา ผึ่งให้แห้งในที่ร่ม จากนั้นนำไปปลูกลงในแปลงลึกประมาณ ๓ นิ้ว ก็จะได้ต้นพืชใหม่ต่อไป๒.๒. การขยายพันธุ์พืชประเภทไรโซม (Rhizomes)

พืชประเภทไรโซม ส่วนใหญ่เป็นพืชประเภทใบเลี้ยงเดี่ยวที่มีลำต้นเจริญอยู่ในระดับผิวดินที่ต้นจะมีข้อ ปล้อง และที่ข้อจะมีตาข้างอยู่เหนือกาบใบ ใบจะอยู่เหนือผิวดิน ส่วนรากจะเกิดที่ข้อใต้ผิวดิน เช่น กล้วย ขิง ข่า ขมิ้น หน่อไม้ฝรั่ง ไผ่ และหญ้าสนามต่าง ๆ เป็นต้น การขยายพันธุ์โดยใช้ไรโซมโดยการนำแง่งพืชที่อยู่ในระยะพักตัวและพร้อมที่จะเจริญต่อ โดยสังเกตุปุ่มตาจะเริ่มบวมพองมาล้างน้ำให้สะอาด ผึ่งให้หมาด ๆ ตัดแบ่งด้วยมีดคมเป็นท่อน ๆ โดยแต่ละท่อนให้มีตาอยู่ ๑-๒ ตา ชุบแผลด้วยสารเคมีป้องกันและกำจัดเชื้อรา ผึ่งให้แห้ง เมื่อแผลสนามกันดีแล้วนำไปชำหรือปลูกต่อไป๒.๓. การขยายพันธุ์โดยใช้ไหล (Stolon or runner)

ไหล เป็นส่วนของต้นพืชที่เปลี่ยนแปลงอีกแบบหนึ่ง เช่น ส่วนของต้นที่เจริญแบบทอดยอดออกมาจากกอของสตรอเบอรี่ แบบทอดยอดอยู่ใต้น้ำเหนือผิวดินของบัวสวรรค์ หรือส่วนของต้นที่เจริญอยู่ระหว่างต้นมันฝรั่งกับหัวมันฝรั่ง เป็นต้น สำหรับการขยายพันธุ์ของสตรอเบอรี่นั้น ให้เลือกไหลที่มียอดที่ปลายและเริ่มมีปุ่มราก นำส่วนของไหลพาดบนถุงเพาะชำที่ใส่วัสดุเพาะชำแล้วโดยให้ส่วนของยอดอยู่กลางถุง และให้ส่วนโคนของยอดฝังจมอยู่ในวัสดุเพาะชำโดยที่ไหลยังติดอยู่กับต้นแม่ รดน้ำให้ขึ้นอยู่อย่างสม่ำเสมอ จนกระทั่งโคนยอดเกิดรากแข็งแรงจึงตัดไหลที่เกิดรากแล้วไปปลูกต่อไป๒.๔. การขยายพันธุ์โดยใช้ตะเกียง (Off-set)

ตะเกียง คือ หน่อที่เจริญขึ้นจากต้นปลอม เช่น ตะเกียงกล้วยไม้ที่เจริญขึ้นจากลำของกล้วยไม้สกุลหวาย ตะเกียงของปรงที่เกิดจากลำต้นปรงญี่ปุ่น ตะเกียงของไผ่ตงที่เกิดขึ้นบริเวณโคนลำ และตะเกียงอินทผาลัมที่เกิดจากต้นปาล์มอินทผาลัม เป็นต้น สำหรับการขยายพันธุ์โดยใช้ตะเกียงของปรงญี่ปุ่นนั้นทำโดยการเลือกต้นปรงญี่ปุ่นที่มีขนาดโตและมีอายุมากพอสมควร มีอาหารสะสมดีให้ใช้ปลายมีดหรือสิ่วขนาดเล็กค่อย ๆ สะกัดส่วนต่อระหว่างต้นแม่และตะเกียงให้ขาดกัน ทารอยแผลด้วยสารเคมีป้องกันและกำจัดเชื้อรา นำไปปักชำในวัสดุเพาะชำที่สะอาด เมื่อตะเกียงออกรากดีแล้วจึงแยกออกไปปลูกต่อไป๒.๕. การขยายพันธุ์โดยใช้จุก (Crown)

จุก เป็นส่วนของต้นพืชที่แปลกปลอมอีกแบบหนึ่ง เช่น จุกของสับปะรด เป็นต้น สามารถขยายพันธุ์ได้โดยการนำจุกสับปะรดที่ปราศจากเชื้อโรค มีสภาพจุกสมบูรณ์ นำมาผ่าออกเป็น ๔ ส่วนหรือมากกว่าตามขนาดของจุกด้านตั้งจากโคนจุก แบ่งส่วนที่ผ่าออกตามขวางโดยให้แต่ละส่วนมีใบจากจุกติดไปด้วย ๒-๓ ใบ ทารอยแผลด้วยสารเคมีป้องกันและกำจัดเชื้อรา นำไปปักชำในวัสดุเพาะชำหรือตัดจุกสับปะรดมาชุบสารเคมีป้องกันและกำจัดเชื้อราก็สามารถนำไปปลูกได้เช่นกัน๒.๖. การขยายพันธุ์โดยใช้หน่อ (Suckers)

หน่อ คือ ต้นพืชเล็ก ๆ ที่เกิดขึ้นจากต้นหรือรากที่สามารถจะเกิดรากที่โคนต้นหรือโคนของหน่อนั้นได้เอง หลังจากที่รากเกิดดีแล้วจึงจะแยกไปปลูกภายหลัง เช่น หน่อที่เกิดโคนต้นสาเก โคนต้นสนปฏิพัทธ์ หรือหน่อของต้นกล้วย สับปะรด เป็นต้น สำหรับการขยายพันธุ์กล้วยนั้นให้เลือกหน่อกล้วยที่อวบอ้วน สมบูรณ์ และมีความยาวประมาณ ๕๐-๖๐ เซนติเมตร ใช้เสียมคม ๆ ขุดดินโคนหน่อ และเซาะหน่อออกจากต้นแม่โดยไม่ให้หน่อที่เซาะนั้นช้ำเสียหาย นำหน่อมาตัดแต่งรากและยอดออกบางส่วนก็สามารถนำไปปลูกต่อไปได้

พืชที่ใช้รากในการขยายพันธุ์ พืชที่ใช้ใบขยายพันธุ์มีอะไรบ้าง วัสดุที่ใช้ในการขยายพันธุ์พืชได้แก่อะไรบ้าง พืชที่ขยายพันธุ์ด้วยการแตกหน่อ การขยายพันธุ์โดยใช้ไหล มีอะไรบ้าง การขยายพันธุ์พืชมีอะไรบ้าง การขยายพันธุ์พืชมีกี่วิธีอะไรบ้าง